ΗΜΕΡΙΔΑ «ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΑΠΗΡΙΑ»
ΟΜΙΛΙΑ ΑΛΕΞΑΤΟΥ ΟΛΓΑ | ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ – ΜΕΛΟΣ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΜΑΣ
”Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ”
Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Πολλοί από εμάς δεν συνδυάζουμε αυτές τις δύο λέξεις. Ίσως διότι θεωρούμε την διαδικασία ανάπτυξης ενός ατόμου αυτονόητη. Ίσως διότι , οποιαδήποτε συσχέτιση με την λέξη ‘σεξ’, συγκεκριμενοποιείται στην γενετήσια πράξη και όχι ως μια διαδικασία ωρίμανσης του ατόμου και της συμπεριφοράς του. Ωστόσο, η αγγλική λέξη ‘σεξ’ σημαίνει το γενετήσιο φύλο. Επομένως, όπως τα μαθηματικά και η γλώσσα προσφέρουν ένα σύνολο χρήσιμων πληροφοριών στο άτομο, έτσι και η σεξουαλική αγωγή διαφωτίζει τα χαρακτηριστικά του κάθε φύλου και φυσικά της συμπεριφοράς που περιμένουμε να επιδεικνύει κάθε φύλο. Σήμερα θα αναφερθούμε επιγραμματικά σε βασικά σημεία της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, διότι σαν θέμα εμπεριέχει πολλές παραμέτρους που είναι δύσκολο να αναλυθούν ή και να αναφερθούν σε λίγα λεπτά.
Από οποιαδήποτε οπτική γωνία και αν κοιτάξουμε το θέμα, η αλήθεια είναι μία. Πως η γενετήσια ορμή όλων των ανθρώπων, είναι καθολικό φαινόμενο και ανάγκη. Αυτή η ορμή, βιολογικά, έχει ως στόχο την αναπαραγωγή… Κοινωνικά, την ανάπτυξη συναισθηματικών σχέσεων και τη σύναψη προσωπικών δεσμών… Γενικότερα, την ανάγκη μας να είμαστε αποδεκτοί και να ανήκουμε κάπου, ως ολοκληρωμένες προσωπικότητες.
Τι είναι λοιπόν η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Ο ορισμός σεξουαλική διαπαιδαγώγηση ή αλλιώς γενετήσια αγωγή «αναφέρεται στις αρχές σύμφωνα με τις οποίες γίνεται η ενημέρωση του παιδιού ή του εφήβου πάνω στα θέματα των γενετικών λειτουργιών και η διαφώτισή του ως προς την στάση που πρέπει να τηρείται πάνω στις παρορμήσεις του γεννητικού ενστίκτου». Συνδέεται με την σεξουαλικότητα και διαπραγματεύεται θέματα σχετικά με:
- την ανατομία του σώματος των δύο φύλων
- την υγιεινή του σώματος
- την λειτουργία των οργάνων
- την αναπαραγωγή του ανθρώπου
- τη σεξουαλική επαφή
- ακόμη και οργανικά προβλήματα τα οποία επηρεάζουν την σεξουαλικότητα και προέρχονται ή προκύπτουν από την φυσιολογία του σώματος
- τον αυνανισμό
- την αντισύλληψη
- τους κινδύνους μιας επαφής.
Επίσης ένα σημαντικό κομμάτι της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης αφορά τις κοινωνικές εκφάνσεις της σεξουαλικότητας. Τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο διαμορφώνεται το φύλο και η σεξουαλική συμπεριφορά αναλόγως το κοινωνικό σύστημα. Συγκεκριμένα, η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση προσφέρει την γνώση σχετικά με :
- τους κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους εκδήλωσης της σεξουαλικότητας
- τις συνέπειες που έχει ο τρόπος εκδήλωσης της σεξουαλικότητας στη ζωή του ατόμου
- αποσαφηνίζει τον ρόλο του κάθε φύλου
- βοηθά στο να κατανοήσει το άτομο, τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται και εκδηλώνεται το κάθε φύλο μέσα στις σχέσεις και στο κοινωνικό περιβάλλον
- βοηθά στην δημιουργία μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας.
Η διαπαιδαγώγηση λοιπόν, διδάσκει το άτομο να προβάλει τις ενστικτώδεις ανάγκες του για επαφή, τρυφερότητα και αποδοχή με τρόπο τέτοιο ώστε να αποφευχθούν εμπόδια, προβληματισμοί και φόβοι σχετικά με την εκδήλωση της σεξουαλικότητας.
Η αναγκαιότητα της αγωγής των παιδιών σε αυτά τα θέματα είναι σημαντική διότι τα βοηθά:
- να αντιληφθούν το ρόλο τους ως μονάδες – μέλη ενός κοινωνικού συνόλου, το οποίο έχει συγκεκριμένες απαιτήσεις και κανόνες. Έτσι, αναπτύσσουν καλύτερα την ταυτότητά τους , κατανοούν την βασική ανάγκη τους να είναι αποδεκτά και αρεστά, καθώς επίσης και τις υποχρεώσεις τους προς τους άλλους ανθρώπους
- ακόμη, μαθαίνουν να προσεγγίζουν το άλλο φύλο και να δημιουργούν υγιείς σχέσεις
- τα παιδιά και οι έφηβοι, μαθαίνουν να είναι πιο υπεύθυνοι για τον εαυτό τους, μαθαίνουν να καταλαβαίνουν και να σέβονται άλλα άτομα.
- Επιπλέον, η ενημέρωση σχετικά με την σεξουαλικότητα και το σεξ γενικότερα, προστατεύει το άτομο από επιλογές ή πράξεις με δυσάρεστες επιπτώσεις, τόσο στην σωματική όσο και την ψυχική του υγεία.
- Επομένως, το παιδί καθώς μαθαίνει να παρατηρεί το σώμα του, μπορεί να το προστατεύει και όταν αντιλαμβάνεται παθολογικές καταστάσεις, ή κινδύνους, χωρίς φόβο, να ζητά βοήθεια και να συμβουλεύεται ειδικούς.
- Τώρα, η γενετήσια αγωγή δεν είναι μία διαδικασία που διδάσκεται σε μία μόνο μέρα. Η αγωγή ξεκινά προοδευτικά και σταδιακά όπως ακριβώς αναπτύσσεται ένα παιδί. Το τι θα διδαχτεί κάθε παιδί εξαρτάται από :
- το φύλο του
- την ηλικία του,
- το νοητικό του και μορφωτικό του επίπεδο,
- το περιβάλλον και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες μεγαλώνει
- για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, η διαπαιδαγώγηση εξαρτάται και από τη φύση της δυσκολίας.
Η οικογένεια είναι ίσως η πρώτη πηγή πληροφόρησης σχετικά με αυτά τα θέματα. Ερωτήσεις λοιπόν, οι οποίες έχουν να κάνουν με την φυσιολογία και την λειτουργία του σώματος μπορεί να σοκάρουν τους γονείς, είναι όμως φυσιολογικές. Αν η αντίδραση των γονέων έχει μία φυσικότητα, τότε τα παιδιά θα προσεγγίσουν το θέμα με λιγότερες φοβίες και ανησυχίες. Στη συνέχεια, ρόλο στην σεξουαλική διαπαιδαγώγηση έχει το σχολείο, ο παιδαγωγός, ο παιδίατρος, ο ψυχολόγος, ο κοινωνικός λειτουργός… Όλα τα πρόσωπα, τα οποία εμπλέκονται άμεσα και καθημερινά με την ανάπτυξη ενός παιδιού.
Ενδεικτικά και μόνο καλό είναι να διδάσκονται:
- πρώτα η ανατομία και η λειτουργία του αναπαραγωγικού συστήματος, η υγιεινή του σώματος, η περίοδος και ο αυνανισμός.
- Έπειτα, οι κίνδυνοι μιας επαφής, οι τρόποι προφύλαξης.
- Καλό επίσης είναι, τα παιδιά να μαθαίνουν τις ψυχολογικές και ηθικές προεκτάσεις μιας σεξουαλικής επαφής. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν στέκεται μόνο στην ανάπτυξη της ταυτότητας του φύλου. Βασικό κομμάτι της είναι να δείξει στο άτομο και τις ευθύνες, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα που έχει ο ρόλος του συντρόφου, του γονέα, καθώς επίσης και τι σημαίνει πατρότητα και μητρότητα.
Όπως είναι αντιληπτό δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο μέρος ή μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή για την αγωγή σε τέτοια θέματα. Τονίζω εδώ, ότι η διαδικασία αυτή είναι συλλογική και ξεκινά από την οικογένεια, καταλήγοντας σε συνεργασία με γιατρό για τη λειτουργία του σώματος, με ψυχολόγους για τις ψυχολογικές προεκτάσεις θεμάτων σχετικών με την σεξουαλική δραστηριότητα και αρκετών άλλων ειδικών ακόμη.
Τρόποι με τους οποίους μπορεί να πραγματοποιηθεί η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση είναι, οπτικό υλικό: εικόνες, σχήματα, βιβλία σχετικά με το σώμα και την λειτουργία του, παιχνίδια, κούκλες, παραμύθια.
Συγκεκριμένα για τα Άτομα με ειδικές Ανάγκες έχουν επικρατήσει δύο διαφορετικές απόψεις σχετικά με την σεξουαλική ανάπτυξη. Η μία άποψη θέλει τα άτομα αυτά να έχουν ανεξέλεγκτη σεξουαλική ορμή, σε τέτοιο σημείο ώστε να θεωρούνται επικίνδυνα για το κοινωνικό σύνολο και τον εαυτό τους. Συνέπεια είναι ο αποκλεισμός αυτών των ατόμων από το κοινωνικό σύνολο με διάφορους τρόπους. Η δεύτερη άποψη, θέλει τα άτομα με νοητική στέρηση ή κάποιας άλλης μορφής δυσκολία, ασεξουαλικά. Άτομα δηλαδή που δεν πρόκειται να εκδηλώσουν σεξουαλική συμπεριφορά μιας και είναι ‘αθώα’ σαν παιδιά. Και οι δύο αυτές αντιλήψεις καθιστούν περιττή την σκέψη για σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Τι συμβαίνει όμως πραγματικά σχετικά με την σεξουαλικότητα των ΑΜΕΑ;
Η αλήθεια είναι ότι, κατά την ανάπτυξη του ατόμου, η βιολογική ωρίμαση συμβαίνει σε όλα τα άτομα. Εφόσον , βιολογικά η ωρίμανση είναι ίδια, η σεξουαλικές ανάγκες των ατόμων με ειδικές ανάγκες αποτελούν κομμάτι της ανάπτυξής τους όπως όλων των ανθρώπων. Τα παιδιά με νοητική στέρηση για παράδειγμα, αποζητούν στην εφηβεία την δημιουργία σχέσεων, μιλούν για το σεξ και μερικές φορές επιθυμούν να δημιουργήσουν δική τους οικογένεια. Ο προβληματισμός βρίσκεται στο πως εκδηλώνεται και ικανοποιείται η ενστικτώδης αυτή ανάγκη. Άτομα με βαριά νοητική στέρηση δεν παρουσιάζουν έκδηλη σεξουαλικότητα και όταν το κάνουν κύριο μέσο έκφρασης είναι ο αυνανισμός. Από την άλλη τα άτομα με σοβαρή νοητική στέρηση ίσως βρουν και κάποιο αντικείμενο, στο οποίο προσδίδουν συναισθηματικό περιεχόμενο για να ικανοποιηθούν σεξουαλικά. Τα άτομα με μέτρια νοητική στέρηση, βιώνουν την σεξουαλική τους ανάπτυξη πιο ολοκληρωμένα και δεν επικεντρώνονται μόνο στα σεξουαλικά όργανα για διέγερση. Μάλιστα τείνουν να αναζητούν ένα άλλο πρόσωπο με το οποίο θα ικανοποιηθούν σεξουαλικά. Τα άτομα με ελαφρά νοητική στέρηση πλησιάζουν αρκετά την σεξουαλική συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων.
Επομένως, με τον όρο ‘άτομα με ειδικές ανάγκες’, εννοούμε πολλούς ανθρώπους με διαφορετικά χαρακτηριστικά και δυσκολίες. Είναι δύσκολο λοιπόν να γενικεύσουμε και να υποδείξουμε με σιγουριά έναν τρόπο διαπαιδαγώγησης, διότι κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή και εξαρτάται πολύ από την φύση της δυσκολίας. Παρόλα αυτά υπάρχουν κάποια βασικά σημεία για τη διαπαιδαγώγηση τα οποία σχετίζονται με θέματα που πιο συχνά αντιμετωπίζουν οι γονείς ατόμων με ειδικές ανάγκες. ‘Όπως ο αυνανισμός, η σεξουαλική επιθετικότητα. η σεξουαλική κακοποίηση.
Για παράδειγμα, τα άτομα αυτά δεν μπορούν να μάθουν, να κατανοήσουν και να γενικεύσουν εύκολα αποδεκτές συμπεριφορές. Επιπλέον, το γεγονός ότι από την στιγμή που γεννιούνται αναγκάζονται να ζουν σε απομονωμένο περιβάλλον, δημιουργεί λιγότερες ευκαιρίες εκμάθησης κοινωνικών δεξιοτήτων, τα κάνει αγχώδη, επιθετικά, κάμπτει την αυτοεκτίμησή τους και το σημαντικότερο τα περιορίζει στην απόκτηση εμπειριών. Αυτή η έλλειψη γνώσεων όμως καθιστά αυτά τα άτομα ευάλωτα. Είναι δύσκολο να κατανοήσουν τις βλέψεις των άλλων ή να προβλέψουν τις συνέπειες της συμπεριφοράς τους.
Είναι σημαντικό λοιπόν να γνωρίζουν έστω κάποια βασικά πράγματα σχετικά με το σώμα τους, με τις ανάγκες τους και τις επιθυμίες τους. Το ότι συνήθως δεν είναι υπεύθυνα για την σωματική τους υγιεινή και την αναπτυξιακή τους πορεία, συντελεί στο να αργούν να μάθουν βασικές αρχές για το σώμα τους. Επομένως, όταν η φύση της δυσκολίας το επιτρέπει, το άτομο είναι καλό να παροτρύνεται να μάθει να προσέχει το σώμα του και την υγιεινή του και παράλληλα να οργανώνει το χώρο του και το χρόνο του. Να μάθει να έχει κάποια αυτονομία.
Είναι εξίσου σημαντικό να νιώθουν ότι μπορούν άνετα να συζητήσουν για θέματα σεξουαλικού περιεχομένου με την οικογένειά τους χωρίς να φοβούνται, να αισθάνονται άγχος ή ενοχές ότι πράττουν κάτι αξιόποινο. Οι ίδιοι οι γονείς συνήθως αποδέχονται την σεξουαλική ανάγκη των παιδιών τους αλλά δεν γνωρίζουν πώς να προσεγγίσουν το θέμα ή το αντιμετωπίζουν με επικριτικό τόνο. Το βασικότερο στοιχείο όμως είναι ο διάλογος.
Οι γονείς μπορούν να απαντούν στις ερωτήσεις των παιδιών τους με φυσικό τρόπο. Ανάλογα με την ηλικία και τη δυσκολία του παιδιού, μπορούν να του παρέχουν τις κατάλληλες πληροφορίες. Η σεξουαλική έκφραση, για παράδειγμα, θα μπορούσε να διδαχτεί με την μίμηση. Συνήθως, τα παιδιά μιμούνται συμπεριφορές των ενηλίκων, συμπεριφορές που βλέπουν στο περιβάλλον τους και προσπαθούν να τις καταλάβουν. Εδώ, οι γονείς καλούνται να συζητήσουν με το παιδί και να του εξηγήσουν πως, πότε και από ποιους εκδηλώνεται μία συμπεριφορά. Καλούνται επομένως, να ορίσουν το πλαίσιο εκδήλωσης μιας συμπεριφοράς. Αν η αντίδραση που λάβουν τα παιδιά είναι επικριτική δημιουργούνται αισθήματα ενοχής, ανασφάλειας, αλλά και επιθετικότητας. Καταπιέζουν την σεξουαλική τους ανάγκη από φόβο ή άγχος και σε οποιαδήποτε ευκαιρία την προβάλλουν με άπρεπο τρόπο.
Επίσης, αυτό που κυρίως περιορίζει ή αποκλείει τα άτομα με ειδικές ανάγκες από το να βιώσουν την σεξουαλικότητά τους, όποτε αυτό είναι δυνατό, είναι η αδυναμία τους να αποκωδικοποιήσουν τις διάφορες καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται, ώστε να κατευθύνουν τις αντιδράσεις τους σύμφωνα με τις επιταγές του κοινωνικού συνόλου. Όπως με τον αυνανισμό. Ο αυνανισμός είναι η πιο συνηθισμένη μορφή σεξουαλικής έκφρασης. Είναι μια φυσιολογική διαδικασία που αποφορτίζει το άτομο από την σεξουαλική ένταση. Το πρόβλημα υπάρχει όταν το άτομο επιδίδεται σε αυτή την συμπεριφορά ανεξάρτητα από το χώρο που βρίσκεται και τα άτομα που το περιβάλλουν. Εδώ παίζει σημαντικό ρόλο η οριοθέτηση. Το άτομο λοιπόν, κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, διδάσκεται, όσο είναι δυνατόν, ότι μπορεί να έχει ιδιωτικές στιγμές αλλά όχι παντού και όχι πάντα. Οι γονείς καλούνται να κατανοήσουν ότι τα παιδιά τους έχουν ανάγκη από προσωπικό χώρο και ώρα, ώστε να εκφράζονται ελεύθερα. Καλούνται επίσης να βοηθήσουν τα παιδιά να αντιληφθούν ποιος είναι αυτός ο χώρος και τι ρόλο επιτελεί.
Όσον αφορά την σεξουαλική επιθετικότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες, προκύπτει από την ανάγκη τους να έρθουν πιο κοντά με άλλα άτομα. Παράγοντες όμως όπως, η φύση της δυσκολίας, η καταπίεση της σεξουαλικής επιθυμίας στο σπίτι και η ελλιπής κοινωνική αλληλεπίδραση συνήθως καθιστά κάποια από αυτά τα άτομα, επιθετικά, ή τα κάνουν να φέρονται απρεπώς. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση βοηθά κάποια από τα παιδιά να αντιληφθούν και να αποκωδικοποιήσουν καλύτερα τους κανόνες ενός κοινωνικού συνόλου. Διδάσκονται βασικές κοινωνικές δεξιότητες ώστε να έχουν ευκαιρίες να αλληλεπιδρούν με συνομήλικους στις ποικίλες εκφάνσεις τις καθημερινότητας. Επιπλέον, το να γνωρίζουν πως να αλληλεπιδρούν παίζει ουσιαστικό ρόλο, διότι τα άτομα αυτά αναζητούν την κοινωνική επαφή πολύ έντονα και θέλουν να είναι αρεστά ή να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου. Όταν δεν υπάρχουν ευκαιρίες για να πραγματωθούν αυτές οι ανάγκες, είναι πολύ εύκολο να πέσουν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης.
Η γνώση σχετικά με την σωστή σεξουαλική συμπεριφορά ίσως βοηθήσει τα άτομα με ειδικές ανάγκες να αναγνωρίσουν σχετικά πιο εύκολα τα κίνητρα των άλλων. Σε αυτό το σημείο καταλαβαίνουμε για πιο λόγο είναι απαραίτητο να διδάσκονται τη σημασία του να είναι τα ‘αφεντικά’ του σώματός τους και του εαυτού τους. Η γνώση του σώματος και της ανατομίας του, τα βοηθά να αυτοπροστατεύονται, όσο φυσικά το επιτρέπει η φύση των δυσκολιών τους.
